لغز و معما در ادبیات عربی

مهمترین نتایج حاصل از این پژوهش را می توان چنین خلاصه کرد: 1- لغز فنی است که در آن توصیفاتی از شیئ مقصود ارا‍ ئه می شود و مخاطب می بایست آن را حدس بزند. 2- شیوه معما به این صورت است که با استفاده ازروشهایی همچون ، قلب ، تصحیف ، حروف جمّل ، به طور پوشیده به نام فرد یا چیزی اشاره کنند. 3 - با توجه به این نکته که مبنای کار در هر دو فن لغز و معما بر اساس ابهام و پوشیده گویی است ، می توان معما ها را نوعی لغز به شمار آورد ؛ با این تفاوت که معماها نسبت به لغزها از غموض بیشتری برخوردارندو حل آنها مستلزم به کارگیری روشهایی همچون ، قلب ، تصحیف ، حساب جمل و... است. 4- لغز نامهای دیگری مانند عویص، مرموس، معایاه ، و ... دارد ؛ علاوه بر این حزوره ، فزوره ، غبایاو ... از نامهای عامیانه ومحلّی این فن هستند .؛ از سوی دیگر ، فنونی همچون تعریض ، توریه ، توجیه و ... از لحاظ دلالت آنها بر اخفا و پوشیدگی به لغزها شباهت دارند و با توجه به قدمت فن لغز نسبت به این فنون ، می توان گفت که این فنون از فن لغزها مشتق شده اند. 5- شیوه استخراج معما منوط به دانستن عمل تحصیلی ، عمل تکمیلی و عمل تسهیلی ا ست ؛ که هر یک از این اعمال به نوبه خود دارای انواع مختلفی می باشند. 6- در عهد جاهلی به سبب حیات ساده و بی آلایش عربها فن لغز ها شییوع چندانی نداشته است. موضوع لغز ها در این عهد اغلب پیرامون مظاهر طبیعی همانند گیاهان ، باران ، آتش و ... بوده است و غرض از طرح آن ها اظهار براعت درسخنوری ، در امان ماندن از آسیب دشمنان ، آزمودن هوش دیگران و ... بوده است ؛ از نمونه های لغز در این عصر میتوان به مناظره امروالقیس و عبید بن ابرص اشاره کرد. 7- با ظهور دین اسلام ، فن لغز ها به تبع پیشرفت علوم ریاضی و زبانی به بالندگی قابل توجهی رسیدند؛ در این میان تاکید اسلام برعلم آموزی و ترغیب مسلمانان به تحقیق و پژوهش نقش اساسی را در رشد این فن ایفا می کرد. 8- در عصر حکومت عباسیان به دلیل ارتباط وسیع عربها باسایر ملل مسلمان و نیز گسترش ترجمه کتبی که حروف آنان به گونه سری نوشته شده بود ، توجه ویژه ای به فن لغز و معما شد ؛ از سوی دیگر ، پیچیدگی زندگی فرهنگی و اجتماعی عربها در این دوران و رواج فساد در میان طبقات بالای جامعه که فشار بر اقشار متوسط و پایین جامعه و محرومیت آنان را در پی داشت ، به استقبال عموم مردم جامعه از این فن برای ابراز نارضایتی شان به طور پوشیده دامن می زد. 9- در دوره های پایانی حکومت عباسیان اصطلاح معما به عنوان یک فن مستقل شکل گرفت و دارای اصول و قواعد علمی گشت. 10- در اواخر حکومت عباسیان فن لغز گویی از چنان شیوعی برخوردار است که گروهی از شاعران این عصر همچون ابن ساعاتی که قصایدی منحصر در این فن دارند را « ذوات الالغاز » نامیده اند. 11- در سده های 5-6 فنون لغزو معما در اندلس با استقبال چشمگیری مواجه شدندو جزء فنون به شمار می رفتند. از جمله ابداعات اندلسی ها در زمینه لغزها ، گونه ای شعر به نام « مطیرات » بود که در مکاتبات ابن زیدون و صاحب بن عباد منحصر می شد ؛ به علاوه ، ادبای اندلس این فن را در « ثمریات » نیز وارد کردند. 12- پس از عهد عثمانیان فنون لغز و معما در ادبیات عرب مورد غفلت و بی توجهی واقع شدند ؛ تا این که در عصر نهضت ، غربی ها توانستند این دو فن را به وسیله ترجمه کتابهای عربی در این زمینه ، دو باره شکوفا کنند؛ اما آنها در این زمینه دست به ابتکار زدند و اقسام جدیدی از لغزها را همانند لغز های تصویری و جدول کلمات ابداع کردند ؛ گذشته از این ، غربی ها حوزه کاربرد معما ها را وسعت بخشیدند و آن را در عرصه تجارت و صنعت ، شبکه های ماهواره ای و اینترنتی و ... وارد کردند. 13- در دوره معاصر ، فن لغز ها و معماهای سنتی در سرزمین های عربی به تدریج رو به فراموشی می رفت ؛ تا این که افرادی مانند « شیخ محمد بن راشد آل مکتوم » ، آن را دوباره احیا کردند ؛ به علاوه ، مبادرت اعراب به تالیف و پژوهش در این زمینه و نیز برگزاری جشنواره هایی در این رابطه ، نقش موثری در این عرصه داشته است. 14- علما لغز ها را به اعتبارات گوناگون دسته بندی کرده ؛ و آن را به لغز های لفظی و معنوی ، لغز های شعری و نثری و ... تقسیم کرده اند ؛ همچنین لغز های نحوی ، لغوی ، فقهی ، از جمله مشهورترین انواع لغز های موضوعی هستند ؛ از سوی دیگر، مشهوترین انواع معما از لحاظ ساختار ، معماهای درسعی ، ریحانی ، ابجدی ، ریم، ایبلا و درختی هستند. 15- لغز ها در زبان فارسی به نام « چیستان » معروفند ؛ این فن پیش از اسلام هم در ادب فارسی وجود داشته است. در این عهد ، چیستان ها علامت علم و دانش بوده اند و از نیروهای ماورایی و فوق بشری حاصل می شده اند و همگان لیاقت برخورداری از این امتیاز را نداشته اند. 16- پس از ورود اسلام به ایران ، چیستان ها گسترش بیشتری یافتند . در این عصر ایرانیان فن معما را از اعراب اقتباس کرده و بر آن انواع جدیدی را افزودندو به این ترتیب حوزه استعمال آن را گسترش دادند.